Shaddarshan Part 02 Nyaya Vaisheshik

આપેલ જૈન ગ્રંથ "ષડ્રદર્શન ભાગ ૨: ન્યાય-વૈશેષિક" (લેખક: નવીન જ. શાહ) નો સારાંશ નીચે મુજબ છે:

પુસ્તકનો પરિચય: આ પુસ્તક ભારતીય દર્શનશાસ્ત્રની છ મુખ્ય શાખાઓમાંથી ન્યાય અને વૈશેષિક દર્શન પર કેન્દ્રિત છે. લેખક નવીન જી. શાહ, જે લા. દ. ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર, અમદાવાદના ઉપનિયામક છે, તેમણે આ પુસ્તકમાં આ બે દર્શનોના સિદ્ધાંતોનું ઊંડાણપૂર્વક અને વ્યવસ્થિત રીતે વિશ્લેષણ કર્યું છે. આ પુસ્તક ગુજરાત રાજ્ય યુનિવર્સિટી ગ્રંથ નિર્માણ બોર્ડ દ્વારા પ્રકાશિત થયું છે.

વૈશેષિક દર્શન: વૈશેષિક દર્શન, જે મહર્ષિ કણાદ દ્વારા પ્રણીત છે, તે પદાર્થશાસ્ત્ર તરીકે ઓળખાય છે. તે ‘વિશેષ’ શબ્દ પરથી ઉતરી આવેલું નામ છે, જે તેના મુખ્ય સિદ્ધાંતોનું સૂચન કરે છે. વૈશેષિક દર્શન અસ્તિત્વ ધરાવતી વસ્તુઓને ‘પદાર્થ’ તરીકે ઓળખાવે છે અને તે સાત શ્રેણીઓમાં વિભાજિત કરે છે: દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય અને અભાવ.

• પદાર્થો: વૈશેષિક દર્શન મુજબ, છ ભાવપદાર્થ (દ્રવ્ય, ગુણ, કર્મ, સામાન્ય, વિશેષ, સમવાય) અને એક અભાવપદાર્થ છે.

  • દ્રવ્ય: નવ પ્રકારનાં દ્રવ્યો – પૃથ્વી, જળ, તેજ, વાયુ, આકાશ, કાળ, દિક્, આત્મા અને મન – સ્વીકારવામાં આવ્યાં છે.
  • ગુણ: રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ, શબ્દ, સંખ્યા, પરિમાણ, પૃથક્ત્વ, સંયોગ, વિભાગ, પરત્વ, અપરત્વ, બુદ્ધિ, સુખ, દુઃખ, ઇચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, ધર્મ, અધર્મ, સંસ્કાર, ગુરુત્વ, દ્રવત્વ, સ્નેહ અને વેગ જેવા ગુણો ગણાવ્યા છે. (પુસ્તકમાં ગુણોની સૂચી થોડી વિસ્તૃત છે).
  • કર્મ: પાંચ પ્રકારનાં કર્મ – ઉલ્લેપ, અવક્ષેપ, આકુંચન, પ્રસારણ અને ગમન – જણાવ્યા છે.
  • સામાન્ય: સામાન્યના બે પ્રકાર – પર અને અપર.
  • વિશેષ: નિત્ય દ્રવ્યોમાં રહેલા અંતિમ ભેદ.
  • સમવાય: નિત્ય સંબંધ, જેમ કે ગુણ અને દ્રવ્ય વચ્ચેનો સંબંધ.
  • અભાવ: ચાર પ્રકાર – પ્રાગભાવ, ધ્વંસાભાવ, અત્યન્તાભાવ અને અન્યૉન્યાભાવ.

• પરમાણુવાદ: વૈશેષિક દર્શન ભૌતિક જગતને પરમાણુઓથી બનેલું માને છે. આ પરમાણુઓ નિત્ય, અવિભાજ્ય અને નિરવયવ છે. તેમની વચ્ચેના સંયોગથી દ્રવ્યોની ઉત્પત્તિ થાય છે.

• કારણવાદ: વૈશેષિક દર્શન પરિણામવાદનું અનુસરણ કરે છે, જેમાં કાર્ય કારણમાં જ પરિણમીને ઉત્પન્ન થાય છે. જોકે, તેમનો પરિણામવાદ સાંખ્ય કરતાં અલગ છે, કારણ કે તેઓ કાર્યને કારણથી ભિન્ન માને છે.

• ઈશ્વર: પ્રશસ્તપાદના સમયથી ઈશ્વર (મહેશ્વર) ને જગતનો નિમિત્તકારણ તરીકે સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે, જે પરમાણુઓ અને અદૃષ્ટને પ્રવર્તિત કરે છે.

ન્યાય દર્શન: ન્યાય દર્શન, જે ગૌતમ (અક્ષપાદ) દ્વારા પ્રણીત છે, તે પ્રમાણશાસ્ત્ર તરીકે ઓળખાય છે. તેનું મુખ્ય લક્ષ્ય પ્રમાણોના અભ્યાસ દ્વારા યથાર્થ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું અને તેના દ્વારા મોક્ષ મેળવવો છે.

• પ્રમાણ: ન્યાય દર્શન ચાર પ્રકારનાં પ્રમાણો સ્વીકારે છે: પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, ઉપમાન અને શબ્દ.

  • પ્રત્યક્ષ: ઇન્દ્રિય અને અર્થના સંયોગથી થતું સાક્ષાત્ જ્ઞાન.
  • અનુમાન: પૂર્વજ્ઞાન (લિંગ) દ્વારા અપ્રત્યક્ષ વસ્તુનું જ્ઞાન.
  • ઉપમાન: સદ્રશ્ય દ્વારા થતું જ્ઞાન.
  • શબ્દ: આપ્ત વ્યક્તિના વચન દ્વારા પ્રાપ્ત થતું જ્ઞાન.

• પ્રમેય: ન્યાય દર્શનમાં ૧૬ પદાર્થોનું નિરૂપણ છે, જેમાં આત્મા, શરીર, ઇન્દ્રિય, અર્થ, બુદ્ધિ, મન, પ્રવૃત્તિ, દોષ, પ્રેત્યભાવ, ફળ, દુઃખ, મોક્ષ, પ્રમાણ, પ્રમેય, સંશય, પ્રયેાજન, દૃષ્ટાન્ત, સિદ્ધાંત, અવયવ, તર્ક, નિર્ણય, વાદ, જલ્પ, વિતંડા, હેવાભાસ, છલ, જાતિ અને નિગ્રહસ્થાનનો સમાવેશ થાય છે.

• તર્ક અને ચર્ચા: ન્યાય દર્શન તર્ક, વાદ, જલ્પ, વિતંડા, હેવાભાસ, જાતિ અને નિગ્રહસ્થાન જેવા વિષયોની વિસ્તૃત ચર્ચા કરે છે, જે શાસ્ત્રાર્થમાં સફળતા મેળવવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે.

• ઈશ્વર: ન્યાય દર્શને ઈશ્વરને જગતના કર્તા, સર્વજ્ઞ, નિત્ય અને મુક્ત તરીકે સ્વીકાર્યો છે. ઈશ્વર જ કર્મોના ફળદાતા છે અને મોક્ષ પ્રાપ્તિમાં તેમનું માર્ગદર્શન જરૂરી છે.

ન્યાય અને વૈશેષિકનો સંબંધ: આ બંને દર્શન એકબીજાના પૂરક છે. વૈશેષિક પદાર્થોનું વર્ણન કરે છે જ્યારે ન્યાય તેના જ્ઞાનના સાધનો (પ્રમાણો) નું વર્ણન કરે છે. બંને દર્શન તત્ત્વજ્ઞાન અને મોક્ષની પ્રાપ્તિને અંતિમ લક્ષ્ય માને છે.

નિષ્કર્ષ: આ પુસ્તક ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનના બે મહત્વપૂર્ણ સ્તંભ, ન્યાય અને વૈશેષિક દર્શન, ની વિસ્તૃત સમજ આપે છે. તે તેમના મુખ્ય સિદ્ધાંતો, પરમાણુવાદ, કારણવાદ, અનેક આત્માવાદ, ઈશ્વરની કલ્પના, જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ અને મોક્ષના માર્ગનું વિગતવાર નિરૂપણ કરે છે. લેખક, નગીન જી. શાહ, આ જટિલ વિષયોને સરળ ભાષામાં રજૂ કરવામાં સફળ રહ્યા છે.